Farklı Gelişen Çocuklar Zihinsel Öğrenme Yetersizlikleri

Zihinsel öğrenme yetersizliği yaşayan bireylerin zihinsel işlevleri ve sosyal davranışları yaşıtlarının gerisinde ve yetersizdir. Bu bireyler geç ve güç öğrenirler.  Zihinsel öğrenme yetersizlikleri hafif-orta-ağır şeklinde gruplanır. Bu gruplamanın amacı çocukları etiketlemek değil, yaşadıkları yetersizliğin ağırlığını belirleyerek onlara gereksinimlerine uygun eğitim programını hazırlamak ve gelişmelerini sağlayacak en uygun eğitim programını tespit etmektir.

Hafif Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği

Bireyin temel okuma-yazma ve sayma becerilerini kazanmasında ortaya çıkan gecikme durumudur.

Orta Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği

Bireyin gecikmeli bir konuşma ve dil gelişimi, sosyal, duygusal ve davranış problemleri ile temel okuma-yazma ve sayma becerilerini kazanmasında ortaya çıkan gecikme durumudur.

Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği

Bireyin ciddi biçimde konuşma ve dil gelişimi güçlüğü, sosyal, duygusal veya davranış problemleri ile temel özbakım becerilerini öğrenmesinde ortaya çıkan gecikme durumudur.

ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİKLERİNİN NEDENLERİ

Doğum Öncesi Nedenler:

• Annenin hamilelik döneminde geçirdiği ateşli ve bulaşıcı hastalıklar
• Annenin kullandığı ilaçlar
• Hamilelikte röntgen ışınlarına maruz kalma
• Annenin röntgen ışınlarına maruz kalması
• Akraba evliliği, kromozom bozuklukları ve kan uyuşmazlığı
• Doğuştan metabolik bozukluklar
• Annenin hamileliği sırasında sigara ve alkol kullanması

Doğum Sırasındaki Nedenler:

• Doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması
• Doğum sırasında bebeğe bulaşan enfeksiyonlar
• Zor doğum nedeniyle kullanılan bazı ilaçların ( vakum, forseps vb.) bebeğe zarar vermesi
• Erken ya da geç doğum

Doğum Sonrası Nedenler:

• Çocuğun geçirdiği ateşli hastalıklar ( kızamık, menenjit vb.)
• Beyin hasarına yol açan kazalar, kafa travmaları, zehirlenmeler
• Çocuğun beyin gelişimini etkileyen yapısal bozukluklar ve hormonal düzensizlikler
• Çocuğun yetersiz beslenmesi
• Uyaran eksikliği

HAFİF DÜZEYDE ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ

• Yaşıtlarına göre akademik anlamda daha başarısızdır.
• Geç ve güç öğrenirler.
•  Dikkatleri dağınık ve kısa sürelidir.
• Bellekleri zayıftır, çabuk unuturlar.
• Görsel ve işitsel algıları zayıftır.
• Okuma-yazma, anlama ve temel aritmetik becerileri kazanmada zorluk yaşarlar.
• Dil ve konuşma becerilerinde gecikme görülebilir.
• Konuşma ve dil bozukluklarına rastlanabilir.
• Kolay yorulur ve sabırsızdırlar.
• Kendilerine güvenleri azdır.
• Fiziksel gelişimleri genellikle normaldir. Ancak bazı becerileri geç kazanabilir.
• Genellikle kendilerinde yaşça küçük çocuklarla iletişim kurabilirler.
• Kurallara uymada sorun yaşarlar.
• Başkalarına bağımlıdır.
• Oyunlara katılmakta güçlük çeker, oyunda genellikle lidere uyarlar.
• Sosyal faaliyetlere katılmak istemezler.
• Okul öncesi dönemde tanınmaları oldukça güçtür. Genellikle okula başladıkları dönemde yaşadıkları güçlük nedeniyle fark edilir.
• Yetişkinlik dönemde yaşamlarını kendi başlarına yönetebilirler.

HAFİF DÜZEYDE ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN ÖNERİLER

• Güçlük yaşadıkları alanlarda desteklendiklerinde başarılı olabilecekleri unutulmamalıdır.
• Bu çocuklara sabırla ve anlayışla yaklaşmak gerekir. Bu yetersizliğin onun suçu olmadığı bilinmelidir.
• Küçük yaşlarda tanılanmaları, verilecek eğitimin planlanması ve yetersizlik yaşadıkları alanda desteklenmeleri gelişimlerini hızlandıracaktır.
• Beceri kazandırma çalışmalarında çocuğa nasıl yapacağını en ince ayrıntısına kadar anlatmak ve göstermek gerekir. Öğrenmesi gereken bir beceride yapılacakları alt basamaklara ayırmak ve bu basamakları sırasına göre takip etmek, çocuk bir basamak tamamlamadan diğerine geçmemek gerekir.
• Özbakım becerilerinin gelişmesi evde ve okulda desteklenmelidir.
• Bu çocuklar ilköğretimde ve ortaöğretimde kaynaştırma programına alınarak yaşıtlarıyla aynı sınıfta eğitim-öğretimlerini sürdürürler.
• Yetersizlik yaşadıkları alanlarda özel eğitim merkezlerinden özel eğitim desteği almaları yararlı olmaktadır.
• Uyaranların zengin olması gelişimlerini destekler.
• İlköğretim okullarında bu çocuklara Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı hazırlanarak çocuğun seviyesine ve gereksinimlerine uygun eğitim verilir.
• Bu eğitimde çocuğun yapamadıklarından başlanarak basamak basamak öğrenmesi amaçlanır. Bu çocuklarla bireysel olarak ilgilenmek önemlidir.
• Büyük ve küçük kas gelişimleri evde ve okulda çeşitli egzersizlerle desteklenmelidir.
• Akademik becerilerinin dışında sosyal gelişimlerini desteklemek gerekir. Çocuğa sosyal becerilerinin de kazandırılması son derece önemlidir.

ORTA DÜZEYDE ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ

• Bu çocukların eğitimleri normal okulların bünyesindeki özel eğitim sınıflarında ya da normal sınıflarda kaynaştırma uygulamaları şeklinde verilir.
• Okuma-yazma ve temel aritmetik becerileri kazanmada sorun yaşarlar.
• Dil gelişimi ve konuşmada gecikme görülür.
• Sosyal, duygusal ve davranış problemleri görülür.
• Kaba ve ince hareket becerilerini kazanmada gecikme görülebilir.
• Oturma, emekleme, yürüme vb becerilerde gecikme görülebilir.
• Vücut kontrolünü ve ritim gerektiren atlama, sıçrama, atma, tekmeleme ve eşyaları kaldırma gibi hareketleri yapamayabilir.
• Yürürken sık sık düşebilir, sendeleyip eşyalara çarpabilir, eşyaları düşürebilir.
• Küçük eşyaları eline almada ve parmaklarıyla kavramada güçlük çekerler. Örneğin bir çoğu düğme ilikleyip çözemez, bir şeyi açıp kapayamaz, bağlayıp çözemez, makası gerektiği gibi kullanamaz, kalem tutmayı beceremez.
• Bazı çocuklarda hareket becerileri gelişmediğinden dudaklarını ve dilini uyumlu bir şekilde hareket ettiremezler. Bu durum konuşmayı etkiler, konuşmaları yavaşlar ve anlaşılamayabilir.
• Benzerlikleri ve farklılıkları ayırt edemezler.
• Görsel algı ve görsel ayrımları zayıftır.
• El-göz koordinasyonları zayıftır.
• İşitsel algıda sorun yaşar, birbirine benzeyen sesleri ayırt edemezler, işitsel hafızaları zayıftır.
• Bu çocuklar iletişim kurmada sorun yaşarlar, bu durum genellikle konuşma ve anlama problemi yaşamalarından kaynaklanır.
• Çekingen ve kendilerine güvensizdirler.
• Kuralları algılamakta güçlük çeker ve kurallara uymazlar.
• Kendilerinden küçüklerle arkadaşlık kurarlar.
• Kurallı oyun oynamazlar.
• Kavrama ve algılama becerileri zayıftır. Muhakeme becerileri gelişmemiştir.
• Soyut kavramları algılamakta güçlük çekerler.
• Dikkatleri dağınık ve kısa sürelidir.
• Bellekleri zayıftır, kolay unuturlar.
• Saldırgan davranışlar gösterebilirler, bu durum genellikle yetersizlikleri nedeniyle yaşadıkları engellemeden kaynaklanır.

ORTA DÜZEYDE ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN ÖNERİLER

• Sabırlı ve hoşgörülü davranmak engelinden kaynaklı sorunlardan çocuğu sorumlu tutmak gerekir.
• Çocuğu yaşıtları ile kıyaslamamak gerekir.
• Sınıf ortamında öğrencinin arkadaşları tarafından kabul edilmesi ve öğrenciye anlayışla yaklaşılması sağlanmalıdır.
• Çocuktan potansiyelinin üstünde başarı beklenmemeli, üstesinden gelemeyeceği sorumluluklar verilmemelidir.
• Bu çocukların sorularına basit, kısa ve anlaşılır cümlelerle cevap verilmelidir.
• Bu çocuklara öncelikle gereksinim duydukları bilgi ve becerilerin kazandırılması amaçlanmalıdır.
• Türkçe dersinde dil kuralları, hızlı yazma okumadan çok okuma-yazma becerisi kazanmasına önem veriniz.
• Matematik derslerinde sayma, ölçme, dört işlem, para bozdurma gibi basit işlemler üzerinde durunuz.
• Sosyal bilgilerde içinde bulduğu çevre ve özelliklerini öğrenmesine ve uyum sağlamasına yardımcı olacak bilgileri öğrenmesine dikkat ediniz.
• Fen bilimleri alanında günlük yaşamına yardımcı olacak bilgileri öğretmeye çalışınız.
• Basit ilk yardım ve sağlık bilgilerini öğretiniz.
• Çocuk bir şeyi iyice öğrenmeden bir diğerini öğretmeye çalışmayınız.
• Bu öğrencileri değerlendirirken diğer öğrencileri değerlendirmede kullanılan ölçütler göz önünde tutulmalı, bu çocuklar kendi seviyelerine göre değerlendirilmelidir. Öğrenci için hazırlanan bireyselleştirilmiş eğitim programını başarıp başaramadığı dikkate alınmalıdır.
• Somut ve işlevsel konu ve kavramlar ele alınmalıdır.
• Çocuk, çevreye uyumu ve elde ettiği başarıları için takdir ve teşvik edilmelidir.
• Beceri kazandırma çalışmalarında çocuğa nasıl yapılacağını en ince ayrıntısına kadar anlatmak ve göstermek gerekir. Öğrenmesi gereken bir beceride yapılacakları alt basamaklara ayırmak ve bu basamakları sırasına göre takip etmek, çocuk bir basamağı tamamlamadan diğerine geçmemek gerekir.
• Yetersizlik yaşadıkları alanlarda özel eğitim merkezlerinden özel eğitim desteği almaları yararlı olmaktadır.
• Uyaranların yeterli olması gelişimlerini destekler.
• Dikkatleri dağınık ve kısa süreli olduğu için kısa yönergeler verin, diğer yönergeyi vermek için mutlaka ilkinin tamamlanmasını bekleyin.
• Bütünü kavramada güçlük çektikleri için eğitimlerinde tümevarım ( parçadan bütüne) yönteminin kullanılması daha uygun olacaktır.
• Eğitimlerinde uygulamalı çalışmalara daha çok yer verilmeli, yaparak ve yaşayarak daha kolay öğrendikleri unutulmamalıdır.
• Hafızaları kuvvetli olmadığından öğretilen bilgilerin kısa aralıklarla tekrarlanması gereklidir.
• Okulda yapılan çalışmalar evde aile tarafından da desteklenmelidir.
• Bu çocukların özel eğitim almaları gereklidir.
• Evde ve okulda basit sorumluluklar vererek yerine getirmesini sağlayabilirsiniz.
• Günlük yaşam için gerekli olan giyinip soyunma, yıkanma, tırnak bakımı, temizlik gibi becerileri kazanmasına yardımcı olunuz.
• Toplu taşıma araçlarını kullanma, alış veriş yapma, parayı tanıma ve kullanma gibi becerileri de öğrenmesini sağlayınız.

AĞIR DÜZEYDE ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ

• Geç ve güç öğrenirler.
• Dikkatleri dağınık ve kısa sürelidir.
• Sabırsızdırlar ve çok kolay yorulurlar.
• Sosyal etkinliklere katılmakta ve arkadaşlık kurmakta güçlük çekerler.
• Genelleme ve bilgi transferi yapamazlar.
• Soyut şeyleri çok zor öğrenirler.
• Hafızaları çok zayıftır, kolay unuturlar.
• Bilişsel gelişimlerinin yanı sıra dil gelişimleri, ince motor ve kaba motor gelişimleri ile sosyal gelişimleri yaşıtlarının seviyesinin çok altındadır.
• Ağır düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliklerinde bu yetersizliğin yanı sıra çocukta konuşma, ortopedik vb. yetersizlikler de görülebilmektedir.

AĞIR DÜZEYDE ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUKLARIN AİLELERİNE ÖNERİLER

• Bu çocukların normal sınıfta yaşıtlarıyla birlikte eğitim almaları çok zor olmaktadır. Eğitim- Uygulama okullarında okuyarak ayrıca bireysel ve grup halinde özel eğitimden yararlanmaları sağlanmalıdır.
• Genel ifadelerden çok özel ifadeler kullanın.
• Basit, kısa ve anlaşılır yönergeler verin.
• Çocuğa ne yapmasını istediğinizi açıkça söylemelisiniz.
• Çocuğa öncelikle giyinme, kendi kendine yemek yeme, yıkanma gibi özbakım becerilerini kazandırmayı amaçlayın.
• Görsel ve işitsel ders araçlarının kullanılması önemlidir.
• Bireysel eğitimin yanı sıra grupla da çalışmalar yapılmalıdır.
• Beceri kazandırma çalışmaları yapılabilir.

ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR

Üstün yetenekli çocuklar yaşıtlarına göre daha hızlı öğrenen, akademik olarak ve sanat, yaratıcılık gibi alanlarda yüksek düzeyde motivasyon ve performans gösteren çocuklardır. Zihin düzeyleri yaş seviyesinin üstündedir, bu çocuklar yaşıtlarına oranla geniş ilgi alanına sahip, soyut fikirleri anlayan çocuklardır.

ÖZELLİKLERİ

• Bütün gelişim alanlarında yaşıtlarının ilerisindedir.
• Doğumda normal çocuklardan daha ağır doğar, erken yürür, erken konuşurlar.
• Beden yapıları ve sağlık durumları yaşıtlarına oranla iyidir, hastalıklara karşı daha dayanaklıdırlar.
• Meraklıdırlar, sürekli soru sorarlar, öğrenmeye ve keşfetmeye açıktırlar.
• Okuma- yazmayı erken yaşta öğrenirler.
• Çabuk ve kolay öğrenirler.
• Enerjileri çok yüksektir.
• Algılama, kavrama, akılda tutma ve muhakeme gibi bilişsel becerileri yaşıtlarına oranla daha çok gelişmiştir.
• Dikkatlerini uzun süreli yoğunlaştırabilirler, motivasyon ve konsantrasyon süreleri yüksektir.
• Kelime hazineleri çok geniştir, konuşmaları düzgün ve akıcıdır.
• İlgi alanları çok geniştir, çeşitli alanlarda özel yeteneklere sahiptirler.
• Akademik alanda sınıf ve yaş seviyesinin üstünde bir başarı gösterirler.
• Pratik bilgilere sahiptirler, hazır cevaptırlar, uyanık ve girişkendirler.
• Zihinsel işlemleri çok kolay başarır, karmaşık problemleri çözmekten hoşlanırlar.
• Genellemeler yapabilir, olaylar ve durumlar arasında ilişki kurabilir, neden sonuç ilişkisini, benzerlikleri ve farklılıkları kolay görebilirler.
• Sabırlı ve azimlidirler.
• Kendilerine güvenirler.
• Kolayca arkadaşlık kurabilir, ancak kendilerinden 2-3 yaş büyükleri tercih ederler.
• Sosyal ilişkilerde başarılıdırlar, liderlik özellikleri vardır.
• Eleştirel düşünme yetenekleri vardır.
• Duyarlıdırlar, kolay empati kurabilirler.
• Yeni ve değişik durumlara kolay uyum sağlayabilirler.
• Yaratıcıdırlar, icatlardan, yeni şeyler ortaya koymaktan hoşlanırlar.

ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR İÇİN ÖNERİLER

ANNE BABALARA ÖNERİLER

• Üstün zekalı da olsa onun bir çocuk olduğu akıldan çıkarılmamalıdır.
• Çocuğa diğer çocuklardan farklı davranılmamalıdır.
• Anne babalar çocuk üzerine sürekli planlar yapmaktan kaçınmalı, çocuk zekasını sürekli kullanmaya zorlanmamalıdır.
• Zihinsel gelişimin yanı sıra çocuğun duygusal ve sosyal gelişiminin de desteklenmesi son derece önemlidir.
• Çocuğu sınıf seviyesinin üstünde diye üst sınıflara geçirmeyi istemek sağlıklı bir yaklaşım değildir. Bu durumda çocuk duygusal ve sosyal yönden problemler yaşayacaktır.
• Çocuğa zeki olduğu için her şeyi yapmasına izin vermek, davranışlarına hiçbir sınır koymamak da onun duygusal ve sosyal gelişimini olumsuz etkileyecektir.
• Bu çocuklar çok soru sordukları için aileler bazen cevap vermekte güçlük çekebilir ya da doğru cevabı bilmiyor olabilirler, böyle durumlarda çocuğun sorusunu cevapsız bırakmak yerine çocuğun konuyu araştırması teşvik edilebilir.
• Bu çocuklar sürekli konuşmak ve düşündüklerini paylaşmak isterler. Anne babaların onları dinleyerek destek olması gerekir.
• Bu çocuklarla iletişim içinde olmak, çocukların tepkilerine karşı duyarlı davranmak gerekir. Onların da rehberlik edilmeye ve zaman zaman yönlendirilmeye ihtiyaçları vardır.
• Bu çocukların üstün yetenekli olması bütün gelişim alanlarında üst basamaklarda oldukları anlamına gelmez, zihinsel gelişimleri üst düzeyde olmasına karşın, duygusal ve sosyal yönden yaşıtları seviyesinde gelişebilirler. Bu nedenle bu çocuklara gereğinden fazla sorumluluk vermek, onu büyük bir insan gibi görüp, bu şekilde davranmak doğru değildir.
• Üstün yetenekli çocuklar ailenin övünç kaynağıdır. Anne babalar bazen kendi beklentilerini çocuk üzerinden gerçekleştirmeye çalışırlar, çocuğun zekasını kendi zekaları, çocuğun başarısını kendi başarılarıymış gibi algılarlar. Anne babaların, çocuğu hayatta kendilerini gerçekleştirmek için bir araç gibi görüp, kullanmamaları gerekir.
• Bu çocuklar yanlış yapmaktan hoşlanmaz, yenilgiyi kolay kolay kabul etmezler. Anne babanın çocuğa yaşam içinde yenilgilerin de var olduğunu kendi yaşantılarından ve çevreden de örnekler vererek açıklamaları, önemli olan şeyin bu yenilgilerden ders almak gerektiğini benimsetmeleri gerekir.
• Anne babaların çocuğu başarısızlıklarından dolayı eleştirip cezalandırmamaları gerekir.
• Bu çocuklar zihinsel yetenekleri nedeniyle kendilerini farklı hissederler. Bu durum onları zaman zaman mutsuz eder. Böyle zamanlarda her insanın birbirinden farklı olduğu, herkesin kendine özgü ve ötekilerden farklı bir yönünün olduğu, onun da diğer insanlardan farkının bu özelliği olduğu söylenebilir.
• Bağımsızlıklarını desteklemek yaratıcılıklarının gelişmesi ve kullanmasında önemlidir.
• Çocuğun yaşıtlarıyla birlikte vakit geçirebileceği ortamlar sağlanmalıdır.
• Çocuğun kendi planlarını yapması ve kendi kararlarını vermesi teşvik edilmelidir.
• Bilişsel gücünü kullanmasına olanaklar sağlanmalı, gelişimi desteklenmelidir.
• Yaparak ve yaşayarak öğrenmesi teşvik edilmelidir.
• Çocuğa her alanda üstünlük gösteremeyebileceği gerçeğinin kabul ettirilmesi gerekir. Aynı şekilde anne babanın da bunu kabul ederek çocuktan her alanda yüksek düzeyde performans beklememesi gerekir.
• Çocuklara iç disiplin kazandırarak, doğru çalışma alışkanlıklarını yerleştirmek gerekir. Aksi takdirde performanslarını etkili bir şekilde kullanamayabilirler.
• Bu çocukların eğitiminde yeteneklerinin yanı sıra ilgilerine de önem vermek, çocuğun sevdiği bir alanda daha başarılı olacağını akıldan çıkarmamak gerekir.

ÖĞRETMENE ÖNERİLER

• Ülkemizde üstün yetenekli çocukların eğitim görebilecekleri okul veya özel sınıflar sayıca çok az ve yetersizdir. Bu nedenle bu çocukların büyük çoğunluğu normal sınıflarda eğitim öğretim görmektedir.
• Bu çocuklar normal sınıfta eğitim öğretim görseler de öğretmenin öğrenciye zenginleştirilmiş bir eğitim programı hazırlayarak uygulaması gerekir.
• Öğretmen öğrenciye sınıfa uyguladığı çalışma ve ödevleri vermekten kaçınmalı, onun güç ve süratine uygun çalışmalar vermelidir.
• Bu çocuklar genellikle bir kerede öğrendiklerinden, tekrarlardan kaçınılmalıdır. Sınıf çalışmaları tekrar ederken ona başka bir çalışma verilebilir.
• Sınıf içinde yeteneklerini geliştirmesine olanak sağlanmalıdır.
• Öğrencilerin problem çözme ve eleştirel düşünme yeteneklerini geliştirmek için çocuğa biliş düzeyinde sorular sorarak, düşünmesine teşvik etmek gerekir.
• Tartışmalara katılması, çeşitli projeler yürütmesi sağlanabilir.
• Öğrencilerin yaşayarak ve yaparak öğrenecekleri eğitim faaliyetlerine ağırlık verilmeli, ezberci eğitim sisteminden kaçınmalıdır.
• Bu öğrencilerin eğitiminde araştırma, inceleme ve deneylere önem verilmeli, öğrencinin sağlıklı ilişki kurabilme, işbirliği yapabilme, liderlik becerileri, bağımsız çalışabilme, karar verme gibi becerilerinin geliştirilmesi gerekir.
• Öğrenciye ilgi duyduğu konularda çalışma fırsatı verilmelidir.
• Aile ile işbirliği içinde olunması ve okulda yapılan çalışmaların evde de desteklenmesi sağlanmalıdır.
• Öğrencinin gelişimini destekleyecek yardımcı bir uzman ya da öğretmen yararlı olabilir.
• Bu öğrencilerin de zaman zaman yanlış yapabilecekleri unutulmamalı ve bu çocuklara da diğer çocuklar gibi anlayışlı davranılmalıdır.
• Okul dışında da kendilerini geliştirecekleri faaliyetlere yönlendirilmelidir.
• İleri öğretim için en uygun yolun seçilmesinde uzman birinin yardımı alınabilir, bunun dışında öğretmen üstün yetenekli öğrencilerle çalışma konusunda çeşitli kaynaklardan yararlanabilir.
• Öğrenciye uygun zenginleştirilmiş eğitim programı uygulanırken öğrencinin iyi olduğu ve ilgilendiği alanların tespit edilmesi gerekir.
• Sanat ve spor aktivitelerine katılmaları sağlanabilir.
• Üstün yetenekli öğrencilerin TÜBİTAK tarafından yapılan yarışmalara katılmaları sağlanabilir.